شاهنامه، خردنامه ایرانی

*دكتر محمد جعفر محمدزاده، مدیر رادیو ایران
بیست و پنجم اردیبهشت، روز بزرگداشت فردوسی و پاسداشت زبان فارسی است. شاعری كه نگهبانی از خرد و زبان فارسی افتخار اوست و وی از این افتخار بر خویش می بالد و خود را زنده كننده زبان فارسی، یعنی زبان خرد و شعر می داند.
فردوسی ،شاعر خردورز ما، در آغاز شاهنامه به روال دیوان شاعران كه سخن را با ستایش خداوند و نبی مكرم (ص) آغاز می كنند شروع كرده است.
حكیم خرد پیشه توس علاوه بر آنكه در سرتاسر شاهنامه هیچگاه جانب خرد را فرو نگذاشته ، در دیباچه شاهنامه ستایش خرد را به اوج رسانده است.
ابتدای شاهنامه كه با نام خدای یزدان است اینگونه آغاز می شود:
به نام خداوند جان و خرد
كزین برتر اندیشه بر نگذرد
به این ترتیب در اولین بیت، اندیشه توحیدی را با خرد درهم می آمیزد و در آغاز كار شاهنامه كه آمیزه ای از حماسه و اسطوره و افسانه است حساب نگاه خود به موضوعات مختلف شاهنامه كه اغلب نقل قول از منابع كهن است را روشن كرده است.
در فراز دوم از دیباچه شاهنامه با عنوان "ستایش خرد" ضمن آنكه فصل مشبعی از خرد می گوید ، سخن را با این بیت به اوج می رساند:
خرد بهتر از هرچه ایزد بداد
ستایش خرد را به از راه داد
خرد رهنمای و خرد دلگشای
خرد دست گیرد به هر دو سرای
خرد چشم جان است چون بنگری
تو بی چشم شادان جهان نسپری
و...
حكیم چون به فرازی از مقدمه شاهنامه در باب "آفرینش عالم "می رسد، پس از بیان اجمالی مراحل آفرینش باز هم سخن را بر خرد ختم می كند:
چو دانا توانا بد و دادگر
ازیرا نكرد ایچ پنهان هنر
و با بیان این تك بیت ، گویی كلید اسرار آفرینش را با همه پیچیدگی اش برای مخاطب گشوده می داند.
حكیم پس از طرح مقدمه بحث "آفرینش عالم"، از خلقت مردمان سخن می گوید و معتقد است تنها چیزی كه هموار كردن رنج و زحمت آن بر تن و جان روا باشد خرد است:
به رنج اندر آری تنت را رواست
كه خود رنج بردن به دانش سزاست
ودر فراز پایانی دیباچه شاهنامه كه گفتار در ستایش پیمبر اكرم(ص)، مدح خلفای راشدین و اهلبیت علیهم السلام است؛ باز اوج سخن آنجاست كه از دانش و خرد به عنوان شاه بیتهای این بخش سخن می گوید:
تو را دانش و دین رهاند درست
در رستگاری ببایدت جست
و...
و چون به بیان دلایل شایستگی امام علی (ع) برای جانشینی آن حضرت می رسد مهمترین خصیصه و شایستگی این جانشینی را ارتباط علم و دانش آن دو وجود شریف با هم می داند:
كه من شهر علمم، علی ام در است
درست این سخن قول پیغمبر است
سخن حكیم توس در دیباچه بدینجا ختم می شود كه : من كتابی از گفتار و نوشتار پیشینیان به رنج و زحمت فراوان گرد آورده ام؛ شایسته آن است كه خواننده هرجا بین موضوعات آن و عقل و خرد مباینتی دید جانب عقل را بگیرد و مابقی را بر سبیل تمثیل و رمز، معنی كند:
تو این را دروغ و فسانه مدان
به یكسان روشن زمانه مدان
ازو هرچه اندر خوردبا خرد
وگر بر ره رمز و معنی برد
كوتا سخن آنكه ؛ ستایش فردوسی از خرد در سراسر شاهنامه تا بدانجا بلند پایه و ارجمند است كه اگر شاهنامه فردوسی را "خردنامه ایرانی " بنامیم سخنی به گزاف نگفته ایم.